Jest to gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych. Ludowa nazwa to pstrok. Jest to roślina blisko spokrewniona ze słonecznikiem.

Przed kilku laty w Europie rozpoczęto prace biotechnologiczne nad pozyskaniem substancji czynnych ostropestu w kulturach in vitro. Skład chemiczny owoców oraz niektóre właściwości biologiczne decydują o szerokim zakresie zastosowań tej rośliny. W suchej owocni i w łupinie nasiennej ostropest zawiera flawonolignany (silimarynę), flawonoidy, aminy biogenne (tynaminę, histaminę), śluz, kwasy organiczne, witaminy C i K , fitosterole, garbniki, białka, cukry, olej i sole mineralne.

Występowanie i środowisko

Ostropest plamisty pochodzi z basenu Morza Śródziemnego (Europa Południowa, Egipt, Izrael, Turcja, aż po Iran). Rozprzestrzenił się jako „uciekinier” z upraw w wielu rejonach świata. Obecnie występuje w Europie, na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Północnej oraz w Australii. W Polsce występuje zdziczały i rośnie w ogrodach jako roślina ozdobna. Zdziczałe formy spotyka się na nieużytkach, ugorach oraz w zbiorowiskach ruderalnych i synantropijnych. W Polsce ostropest jest uprawiany na obszarze około 2 tys. ha, głównie w Wielkopolsce, na Kujawach, na Żuławach i na Lubelszczyźnie.

Opis rośliny

Ostropest plamisty jest rośliną jednoroczną. Ma palowy system korzeniowy i składający się z korzenia głównego, sięgającego do 150 cm w głąb ziemi oraz dobrze rozwiniętych korzeni bocznych. W czasie kiełkowania najpierw na powierzchnię gleby wydostają się gładkie, grube liścienie, następnie tworzy się bujna rozeta liściowa, później sztywny rozgałęziony pęd, który dorasta do wysokości 2 metrów.

Liście ma szerokoeliptyczne lub odwrotnie jajowate, bezogonkowe, obejmujące swoją nasadą łodygę. Mają sinozieloną barwę z siateczkowym białym wzorem i plamkami. Brzegi mają silnie kolczaste.

Na wierzchołku łodygi ostropest wypuszcza kwiatostany w kształcie koszyczków o długości 4 – 5 cm. Koszyczki z fioletowo – purpurowymi rurkowatymi kwiatami, otoczone są kolczastymi łuskami okrywy. Kwiaty kwitną od końca czerwca do połowy sierpnia.

Owocem jest szarobrązowa, owalna, spłaszczona niełupka z puchem kielichowym na szczycie. W czasie dojrzewania koszyczki szeroko się otwierają, a niełupki łatwo rozsiewane są przez wiatr, co powoduje nie tylko straty w plonie ale i zanieczyszczanie pola.

Zastosowanie

● W medycynie

Dojrzałe owoce ostropestu zawierają zwykle ok. 3% sylimaryny, która wykazuje działanie antyhepatoksyczne. Chronią one komórki wątrobowe przed działaniem czynników chemicznych, bakteryjnych i wirusowych. Związki te uszczelniają błony komórkowe wątroby, utrudniając przenikanie toksyn. Z ostropestu wytwarza się leki na dolegliwości wątroby, takie jak: marskość wątroby, zwyrodnienie tłuszczowe, uszkodzenia spowodowane alkoholem, lekami, narkotykami i innymi substancjami toksycznymi, stany zapalne wątroby i zaburzenia jej czynności, bóle pęcherzyka żółciowego. Szczególnie polecany jest w trakcie terapii odwykowej przeciwalkoholowej. Usuwa substancje toksyczne odkładające się w organizmie w czasie rekonwalescencji po uszkodzeniach wątroby spowodowanych: nadużywaniem alkoholu, chemioterapią, zatruciem grzybami, wirusowym zapaleniem wątroby typu A, B i C. Stosuje się go również w leczeniu kamicy żółciowej, cukrzycy, stanach zapalnych skóry, w leczeniu łuszczycy. Przyspiesza regenerację skóry przy różnego rodzaju uszkodzeniach. Pomaga przy krwawieniach z nosa i narządów wewnętrznych, żylaków odbytu, w zaburzeniach trawiennych, niedokwasowości soku żołądkowego, braku łaknienia, wzdęciach, obniżonym ciśnieniu krwi i chorobie lokomocyjnej. Profilaktycznie chroni zdrowe komórki wątroby i nerek przed zniszczeniem, stłuszczeniem i toksynami. Chroni też przed miażdżycą obniżając poziom cholesterolu we krwi. Zwiększa też odporność organizmu. Podawany jest osobom, które w miejscu swojej pracy są narażone na napromieniowanie oraz na działanie oparów substancji chemicznych.

● W kosmetyce

Surowcem farmaceutycznym są owoce, z których pozyskuje się olej. Wpływa on pozytywnie na procesy regeneracyjne skóry, ma właściwości nawilżające, zmniejszające zaczerwienienia i rozjaśniające cerę. Białko z owoców ostropestu służy do otrzymywania peptydów antybakteryjnych i przeciwgrzybicznych. Hamuje rozwój mikroorganizmów na poziomie konserwantów. Kosmetyki z ostropestu zaleca się osobom u których występuje problem suchej skóry a także w leczeniu zmian łuszczycowych, oparzeń słonecznych, zajadów i ukąszeń owadów.

● W kuchni

Owoce ostropestu, ze względu na bogaty skład chemiczny mogą stanowić cenny składnik żywności. Zmielone nasiona dodawane są jako dodatek do pieczywa, zimnych i gorących potraw. Stosuje się je również do przyrządzania sałatek, zup czy musli (w ilości 1 łyżeczki nasion dziennie). Z dolnych liści ostropestu można przyrządzać smaczne i zdrowe sałatki, będące idealnym urozmaiceniem codziennej diety.

● W rolnictwie i ogrodnictwie

Obłuszczone niełupki ostropestu stosuje się na cele paszowe a owoce i ekstrakt stosowane są w tuczu zwierząt hodowlanych. W żywieniu bydła dużą rolę odgrywają również kiszonki z ostropestu. Odwar z owoców podaje się zwierzętom w zatruciach związkami toksycznymi, w chorobach wątroby, nerek i pęcherza moczowego, niestrawności i braku łaknienia. Rośliny ze względu na ostre kolce sadzi się jako ochrona zasiewów rolniczych i w ogrodach przed dzikimi zwierzętami. W fazie kwitnienia ostropest jest licznie odwiedzany i zapylany przez owady, w tym także pszczoły. Według pszczelarzy gatunek ten można zaliczyć do pożytków o dość dużej wydajności, ponieważ z 1 ha plantacji można w ciągu roku uzyskać ok. 200 kg miodu.

● Walory dekoracyjne

Walorem dekoracyjnym ostropestu są jego duże liście o pięknych deseniach, barwne kwiatostany oraz okazały wzrost i ładny pokrój rośliny. Dobrze wygląda zarówno w kompozycjach jak i sadzony pojedynczo. Zasuszone kwiatostany wykorzystuje się do robienia suchych bukietów i innych kompozycji kwiatowych.

Ciekawostki

•  Ostropest plamisty jest znaną od 2 tysięcy lat rośliną leczniczą.
•  Łacińską nazwę Silybum nadał tej roślinie grecki lekarz Dioscorides i z powodzeniem stosował ją w praktyce lekarskiej.
•  W średniowieczu o ostropeście pisała św. Hildegarda i stał się on jedną z ważniejszych roślin leczniczych. Otrzymał wtedy nazwę ostu Najświętszej Marii Panny. Legenda głosi, że podczas ucieczki przed królem Herodem Najświętsza Maria Panna karmiła piersią małego Jezusa i kilka kropel jej mleka spadło na przydrożny oset, plamiąc jego liście. Niepozorny dotąd oset poczuł się tym zaszczycony i zapragnął już na zawsze zachować ślady świętego mleka Matki Boskiej. Od tamtego wydarzenia zielone liście ostropestu plamistego są pokryte jakby białą siateczką.
• Legenda ta znalazła swoje odbicie w łacińskiej nazwie gatunkowej marianum oraz niemieckiej nazwie Mariendistel. Angielska nazwa to Saint Mary`s thistle, lady thistle, holy thistle, milk thistle. Ostropest nazwano tak ze względu na białe mleczko wypływające z żyłek liści, które nazywano kroplami Marii Dziewicy i używano dawniej by pobudzić laktację u kobiet.
• Przed wojną sezon zbioru ziół rozpoczynał się po dniu św. Jana Chrzciciela (24 czerwca) a kończył w dniu Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia). Zioła zebrane w tym okresie dopiero od momentu ich poświęcenia można było stosować do celów leczniczych.
• Ostropest rozmnaża się z nasion wysiewanych w kwietniu wprost do gruntu, na głębokość 2-3 cm. Roślina wymaga stanowiska słonecznego oraz gleby bogatej w próchnicę.
• W dawnych czasach ostropest uprawiany był jako warzywo. Jego koszyczki kwiatowe były namiastką karczocha, młode liście przyrządzano jako szpinak a korzenie po ugotowaniu przypominały salsefię (kozibród porolistny).
• Podobno podany do 48 godzin po spożyciu muchomora sromotnikowego może zapobiec zatruciu jego toksynami.
• Bioremediacja to technologia usuwania zanieczyszczeń z gleby i wód podziemnych za pomocą żywych organizmów. Ostropest ma duże zdolności pobierania z gleby i kumulowania w masie wegetatywnej pierwiastków metalicznych. Oczywiście takie rośliny nie nadają się już do pozyskiwania z nich surowca do celów farmaceutycznych.